آیا قیامت پایان کار خداست؟

به گزارش خبرگزاری حوزه، در دورانی که پیچیدگی‌های فکری و شبهات اعتقادی، ذهن بسیاری از جویندگان حقیقت را به چالش کشیده، پرسش از چیستی جهان پس از مرگ همواره از بنیادی‌ترین دغدغه‌های اندیشمندان و عموم مردم بوده است. برای واکاوی و بررسی دقیق این موضوع، با حجت‌الاسلام والمسلمین رضا پوراسماعیل کارشناس پاسخگویی به شبهات دینی، به گفت‌وگو نشسته‌ایم که اینک تقدیم حضورتان می‌گردد.

با سپاس فراوان از این فرصت ارزشمندی که در اختیار خبرگزاری رسمی حوزه نهادید.

پرسش این است: آیا بعد از رفتن به جهان آخرت، انسان‌های دیگری جایگزین ما خواهد شد؟

و در روز قیامت بعد از رسیدگی به حساب انسان‌ها، آیا کار خدا هم تمام می‌شود؟

بسم‌الله الرحمن الرحیم

از دو منظر میتوان به این مسئله توجه کرد:

از منظر عقلی، هر دو حالت ممکن است.

عقل محال نمیداند که آفرینش دیگری همزمان با قیامت یا پس از آن پس از آنکه حساب و کتاب انسانها انجام شد وجود داشته باشد. حتی در همین زمان نیز ممکن است در مکان دیگری از عالم، یا در مراتب دیگری از هستی، موجودات و مخلوقاتی باشند که مثلاً مانند انسان دارای اختیار باشند یا ویژگی هایی مشابه ویژگی‌های انسان را دارا باشند.

از نظر عقلی، این امر محال نیست؛ اما از سوی دیگر، از نظر عقلی محال نیست که موجودات دیگری نیز نباشند؛ یعنی استحاله ای ندارد که پس از رسیدن این آفرینش انسان به مرحلۀ قیامت و حساب و کتاب و بهشت و جهنم، آفرینش دیگری وجود نداشته باشد.

اما از نظر آنچه در متون دینی به ما رسیده است، در آیات قرآن آیه ای که تصریح به این مسئله داشته باشد یعنی آن را اثبات یا نفی کند وجود ندارد. تنها در ذیل آیۀ پانزده سورۀ مبارکۀ جن، در مورد کسانی که خلقت دوباره پس از مرگ را بعید می‌شمردند، از «خلق جدید» سخن به میان آمده است.

بنابراین بر اساس روایتی از امام باقر (علیه السلام) در تفسیر آیۀ یادشده، منظور از «خلق جدید» این است که خداوند پس از رسیدن این مخلوقات به قیامت و قرارگیری در بهشت و دوزخ، موجوداتی مشابه آنان می‌آفریند که آنان نیز دارای جنس نر و ماده بوده و خدا را عبادت می‌کنند، ولی در زمینی غیر از این زمین یا زیر آسمانی غیر از این آسمان زندگی می‌کنند. سپس حضرت فرمودند:

«خداوند هزاران عالم و هزاران آدم آفریده است و اینطور نیست که عالم فقط منحصر به همین عالم باشد و شما تنها انسان‌ها باشید.»

روایات دیگری نیز وجود دارد که به وجود انسان‌های مختلف، نسل‌های گوناگون یا عوالم متعدد اشاره می‌کنند.

پس می‌توان گفت تنها مؤید برای وجود موجوداتی شبیه انسان پس از بهشت و جهنم، همین دسته از روایات است.

با این حال، از مجموع این روایات نمی‌توان به حدی از قطع و اطمینان رسید که بتوان با اطمینان کامل گفت چنین مخلوقات یا عوالمی قطعاً وجود خواهند داشت. اما همان‌طور که پیش‌تر بیان شد، اساساً نمی‌توان این احتمال را لغو شمرد، چرا که عقل، وجود چنین آفرینشی را محال نمی‌داند.

بنابراین در پاسخ به بخش دوم پرسش که می‌پرسد: «اگر چنین آفرینشی نباشد، خداوند چه می‌کند؟ آیا بیکار می‌شود؟»

باید گفت این پرسش ناشی از یک تصور نادرست است.

ما در اینجا ناخواسته آفرینش خداوند را شبیه پروژه‌های انسانی تصور می‌کنیم؛ مثلاً مانند انسانی که طرحی می‌ریزد، آن را می‌سازد، ابعادش را شکل می‌دهد، مدتی آن را اداره و استفاده می‌کند و پس از به ثمر نشستن، رهایش می‌کند و به کار دیگری مشغول می‌شود. این ویژگیِ انسان است، نه خدا.

اما در مورد خداوند، چنین تصوری صحیح نیست. اینگونه نیست که خداوند فقط این عالم را آفریده باشد، نظمش داده، اسباب هدایت را فراهم کرده باشد و سپس، وقتی انسان‌ها به قیامت رسیدند و به بهشت و جهنم رفتند، کار خدا تمام شود و بهشتیان در بهشت و جهنمیان در جهنم رها شوند. این یک برداشت سطحی و عرفی است که با نگاه دقیق دینی و فلسفی سازگاری ندارد.

آفرینش خداوند دفعی و یک‌باره نیست، بلکه امری پایدار و مستمر است. موجودات پس از قیامت نیز از بین نمی‌روند و همواره فیض وجود را به صورت «آنٌ بِآن» از خدا دریافت می‌کنند. افزون بر این، بر اساس آیات، روایات و دلایل عقلی، حتی انسان‌ها در بهشت و جهنم نیز به حرکت تکاملی خود ادامه می‌دهند و در آنجا نیز تحول و تغییر در ایشان جریان دارد.

تدبیر و ربوبیت خداوند تنها از یک مرحله به مرحله‌ای دیگر منتقل می‌شود، اما هرگز متوقف نمی‌شود. فعل و فیض الهی همیشه جاری است و هیچ‌گاه قطع نمی‌گردد. حتی اگر آفرینش جدیدی از موجوداتی شبیه انسان در عالم ماده رخ ندهد، جریان ربوبیت و تدبیر الهی پایان نمی‌پذیرد.

با در نظر گرفتن این نکات، روشن می‌شود که کل این شبهه و پرسش، از یک فهم نادرست از «فعل الهی»، «خلقت الهی» و «ربوبیت الهی» سرچشمه گرفته است. اگر ما این مفاهیم را به درستی درک کنیم، اساساً چنین پرسشی به ذهن خطور نخواهد کرد.

حالا ممکن است این پرسش مطرح شود که چرا در آیات قرآن به این مسئله به طور روشن و قطعی پاسخ داده نشده است؟

پاسخ این است که قرآن کتاب هدایت است و آنچه برای هدایت انسان لازم بوده، در آن بیان شده. دانستن یا ندانستن این موضوع که آیا پس از بهشت و جهنم، انسان‌هایی مشابه ما خواهند آمد یا نه، تأثیری در مسیر هدایت ما ندارد. آنچه مهم است این است که من بدانم هدفم از آفرینش چیست، چگونه باید عمل کنم، و چگونه می‌توانم به سعادت و کمال نهایی برسم.

قرآن نیامده تا پاسخ‌گوی تمام مجهولات بشر باشد؛ بلکه آمده تا آنچه را که بشر برای هدایت و رسیدن به کمال نیاز دارد، در اختیارش قرار دهد. دانستن چنین جزئیاتی ــ هرچند ممکن است جالب باشد در رسیدن به هدف اصلی زندگی، یعنی قرب به خدا و سعادت ابدی، هیچ تأثیری ندارد.